μπορεί κάποτε να πάτε.. να μην ξέρετε τί βλέπετε; παρά το ότι οι ανασκαφικές φωτογραφίες είναι πιο γοητευτικές του υφισταμένου αρχαιολογικού χώρου (γνώμη μου, άλλωστε ποτέ μου δεν κάνω Αααα, ακόμη και όταν βλέπω πυροτεχνήματα), η επιτόπου επίσκεψη βοηθάει πάντα τον επισκέπτη να αντιπαραβάλει το μέγεθός του με την αρχαιότητα. σημειωτέον ότι στον εν λόγω αρχαιολογικό χώρο το μνημείο μόλις ξεμυτίζει από τη γη και δεν σώθηκε πιο ψηλά. να το φανταστείτε στο μέγεθος της Αχειροποιήτου και παλιότερο από αυτήν. να πάτε..

στις 26 ιανουαρίου του ´20 δημοσίευσα εδώ παλιότερο κείμενό μου με τίτλο τα διδυμάκια. https://storyteller2111.blog/2020/01/26/%cf%84%ce%b1-%ce%b4%ce%b9%ce%b4%cf%85%ce%bc%ce%ac%ce%ba%ce%b9%ce%b1/ στην ίδια ανασκαφή αναφερόμουν χωρίς πολλές λεπτομέρειες, έχοντας επικεντρωθεί στους δίδυμους ναΐσκους της αγίας Φωτεινής και της αγίας Ανυσίας.

την ανασκαφή του μνημείου δημοσίευσα το 1983 στον 23ο τόμο, ΚΓ΄, της περιοδικής έκδοσης Μακεδονικά της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών με τίτλο Ο παλαιοχριστιανικός ναός έξω από τα ανατολικά τεχη της Θεσσαλονίκης: https://ems.gr/makedonika-23/ επίσης μπορείτε να το δείτε και να το κατεβάσετε από εδώ: https://academia.edu/resource/work/2047097. στο δημοσίευμα αυτό θα βρείτε αναφορές σε όλη τη σχετική εξειδικευμένη βιβλιογραφία που προηγήθηκε.

ο τίτλος της ανάρτησης σήμερα έχει ένα χαριτωμένο παρελθόν: όταν διορίστηκα αρχαιολόγος, επιμελήτρια Γ´, στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και ορκίστηκα σε ένα γραφείο του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών στην οδό Αριστείδου 14 στην Αθήνα, ήταν 9 Μαΐου 1979, ημέρα Τετάρτη, ακολούθησε σύσκεψη με τον τότε υπουργό Δημήτριο Νιάνια στο γραφείο του. γύρω από το μεγάλο τραπέζι ήταν ντουλάπες κλειστές. ο καλός μου φίλος και συνάδελφος, αείμνηστος, Κώστας Σκαμπαβίας, σειρά κι αυτός https://storyteller2111.blog/2021/02/15/%ce%bc%ce%b5-%ce%b1%cf%86%ce%bf%cf%81%ce%bc%ce%ae-%ce%bc%ce%af%ce%b1-%ce%b1%cf%80%cf%8e%ce%bb%ce%b5%ce%b9%ce%b1/, άνοιγε τα πορτόφυλλα για να δει τι τί περιείχαν οι ντουλάπες, με το θάρρος που του έδινε η συγγένεια με τον υπουργό, ήταν ανηψιός του. σε μια ντουλάπα βρήκε ένα πουλί της χούντας, εκείνο με τον φαντάρο και το ζήτω, με κρεμαστάρι για τον τοίχο. το πήρε και, με το χιούμορ που πάντα τον διέκρινε, άρχισε να το κουνάει στον αέρα φωνάζοντας δυνατά και γελώντας: χαχαχαααα Monumentun historiae antiquae! είχαμε γελάσει πολύ, τέτοιο μαραφέτι στο γραφείο του υπουργού;

το μνημείο θυμόμαστε συχνά με διάφορες ευκαιρίες.. παρακάτω τοποθετώ ακέραια δύο παραδείγματα με τις εντυπώσεις δύο σεμνών επώνυμων δημοσιογράφων: Μια άγνωστη μικρή διαδρομή ημιυπογείως – Parallaxi Magazine της αείμνηστης Κύας Τζήμου, 11 Σεπτεμβρίου 2015.

Περπατώντας τη Λεωφόρο Στρατού, μόλις φτάσεις στην κάτω πλευρά του Βελλίδειου στρίβεις δεξιά και παράλληλα με το κτίριο ανακαλύπτεις ένα περιποιημένο άγνωστο πλακόστρωτο δρομάκι να ανοίγεται αριστερά και κάτω από την 3ης Σεπτεμβρίου. Ελάχιστοι μάλλον θα το έχετε ήδη ανακαλύψει. Είναι το δρομάκι που σου επιτρέπει να ανηφορίσεις προς την Εγνατία χωρίς να αναγκαστείς να βαδίσεις στον άχαρο αυτοκινητόδρομο που δεν προσφέρεται για περπάτημα.

Περπατώντας στο πλακόστρωτο κάτω από τα δέντρα αισθάνεσαι ευχάριστα και σε περιμένει άλλη μια έκπληξη. Μετά από λίγα μέτρα βρίσκεσαι να περπατάς παράλληλα με μια φροντισμένη περιοχή κάτω απ΄τον αυτοκινητόδρομο, πλήρως ανασκαμένη και επιμελημένη από τους αρχαιολόγους. Ένα συρματόπλεγμα σε χωρίζει από ένα ακόμη κομμάτι της ιστορίας της πόλης για το οποίο ίσως δεν γνωρίζεις και τίποτα. Δεν υπάρχει καμιά σήμανση που να σε διευκολύνει για να μάθεις και να αναγνωρίσεις τα αρχαιολογικά ευρήματα.Και είναι πραγματικά κρίμα που δεν φροντίζει η εφορία και ο δήμος να κάνουν γνωστό το μνημείο με σήμανση που να οδηγεί σ΄αυτό αλλά και με μια επιγραφή που εν συντομία να το περιγράφει.

Ας μάθουμε λοιπόν περί τίνος πρόκειται: Κατά τη διάνοιξη της Γ’ Σεπτεμβρίου, πριν περίπου 35 χρόνια, τον Ιούνιο του 1980 ανακαλύφτηκαν κατά τις εσκαφές μια συστάδα καμαρόσκεπων τάφων μαζί με μια παλαιοχριστινική εκκλησία (περιοχή ανάμεσα στις εγκαταστάσεις της ΔΕΘ και το Γ Σώμα Στρατού. Αυτά τα ευρήματα είναι και ο λόγος που ανάγκασε τους κατασκευαστές του δρόμου να συνεχίσουν την διάνοιξη με υψομετρική διαφορά κατασκευάζοντας στο σημείο ανισόπεδη γέφυρα.

Οι ανασκαφικές εργασίες διήρκησαν όλο το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 80 και διενεργήθηκαν από την Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης. Οι εργασίες έγιναν κάτω από ιδιαίτερη πίεση αφού το Υπουργείο Δημοσίων έργων ήθελε να τελειώσει με την κατασκευή του δρόμου. Δυστυχώς οι αποχωματώσεις που έγιναν από τα εκσκαπτικά μηχανήματα σε όλο το πλάτος και μήκος του δρόμου είχαν στην κυριολεξία «αποκεφαλίσει» τη στέγαση όλων των τάφων και περιόρισαν το κτίριο στη στάθμη της θεμελίωσης.

Ο τόπος είναι κομμάτι του ανατολικού παλιοχριστιανικού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης, της ελληνιστικής και κυρίως της ρωμαϊκής εποχής. Το μεγαλύτερο μέρος του χριστιανικού εκτός των ανατολικών τειχών νεκροταφείου βρέθηκε στη περιοχή της Πανεπιστημιούπολης και του Νοσοκομείου Άγιος Δημήτριος. Η βυζαντινή εκκλησία έχει ιδιαίτερη αρχαιολογική αξία μια και είναι η μοναδική εκκλησία εκτός των τειχών που ανακαλύφθηκε αφού όλες είχαν καταστραφεί από επιδρομές ήδη από τον 7ο αιώνα. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους η ίδρυση ναού στο χώρο ενός νεκροταφείου συνδέεται με τη λατρεία μαρτύρων. Η ταυτότητα των νεκρών πρέπει να ανήκει σε μάρτυρες ή αρχιερείς.

Για τον συγκεκριμένο ναό έγινε προσπάθεια ταύτισής του από τον καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ν. Ζήση, με τον ναό της Αγίας Ανυσίας, που μαρτύρησε στην γενέτειρά της, τη Θεσσαλονίκη, επί αυτοκράτορα Μαξιμιανού και τάφηκε από τους χριστιανούς «έξω από την Κασσανδρεωτική πύλη σε απόσταση δυο σταδίων, αριστερά της «λεωφόρου», σύμφωνα με τα συναξάρια της αγίας, αλλά η ταύτιση δεν μπόρεσε να τεκμηριωθεί απολύτως από τους αρχαιολόγους.

Συνεχίζοντας προς την Εγνατία ανεβαίνετε και πάλι στο επίπεδο του δρόμου, περνώντας μπροστά από το νέο πολυχώρο της πόλης το WE. Από κει μπορείτε να κατευθυνθείτε αριστερά περνώντας μπροστά από το Πολεμικό μουσείο. Ευκαιρία να το επισκεφθείτε. Διαβάστε πληροφορίες εδώ. *Οι πληροφορίες είναι από την δημοσίευση της αρχαιολόγου Δέσποινα Μακροπούλου υπό την επίβλεψη της οποίας διενεργήθηκε η ανασκαφή. Μπορείτε να την διαβάσετε ολόκληρη εδώ.

http://parallaximag.gr/parallax-view/i-ekklisia-kato-apo-ton-dromo/Κείμης Κρυωνάς : Η Εκκλησία κάτω από τον δρόμο, 2015

Η μεταπολεμική ανοικοδόμηση επηρέασε σε σημαντικό βαθμό τη Θεσσαλονίκη, καθώς εκτός των πολλών νεοκλασσικών και όχι μόνο κτιρίων που κατεδαφίστηκαν για να ανεγερθούν πολυκατοικίες, το ίδιο συνέβη και σε αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία που θάφτηκαν κάτω από τόνους μπετόν, με αποτέλεσμα να χαθεί ένα σημαντικό κομμάτι ιστορίας.

Κοντά στα παλαιά ανατολικά τείχη της πόλης, βρίσκεται η σημερινή Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης η οποία περικλείεται από τις οδούς Αγγελάκη στα δυτικά και Γ’Σεπτεμβρίου στα ανατολικά, και οι δύο καταλήγουν στη σημερινή Εγνατία οδό. Πολλοί σίγουρα θα έχουν απορήσει με την υψομετρική διαφορά που παρουσιάζουν οι δύο αυτές οδοί, αφού ενώ η Αγγελάκη έχει ομαλή κλίση και είναι κατασκευασμένη από άσφαλτο, απεναντίας η Γ’Σεπτεμβρίου διέρχεται πάνω από μια υπερυψωμένη γέφυρα.

Τι μπορεί να κρύβεται κάτω από αυτή τη γέφυρα, και ποιος μπορεί να ήταν ο λόγος που ανάγκασε τις αρχές πρίν περίπου 30 χρόνια να προχωρήσουν στην κατασκευή της; Η απάντηση στο ερώτημα είναι πως από κάτω βρίσκονται τα υπολείμματα μιας σπάνιας τρίκλιτης βασιλικής, που περικλείεται μάλιστα από μια σειρά καμαροσκεπών χριστιανικών τάφων, οι οποίοι φαίνεται να αποτελούσαν μέρος του ανατολικού παλαιοχριστιανικού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’80 κατά τη διάρκεια εργασιών για την κατασκευή της σημερινής Γ’Σεπτεμβρίου τα συνεργεία κατασκευής έφεραν στην επιφάνεια σωρεία ενδιαφερόντων ευρημάτων, που η μελέτη και ανάδειξη τους κατέστησε αναγκαία την κατασκευή μιας γέφυρας ώστε να διασωθούν αυτά τα σημαντικά ευρήματα. Καθώς η ιδιαιτερότητα τους συγκαταλέγεται στο ότι περιέχουν έναν από τους απ’τους ελάχιστους παλαιοχριστιανικούς ναούς που βρέθηκαν εκτός των τειχών της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης, και η παρουσία του σε χώρο νεκροταφείου αποδίδεται στη λατρεία μαρτύρων.

Άλλωστε οι γνωστές στους περισσότερους από εμάς Βυζαντινές Εκκλησίες βρίσκονται εντός των τειχών της παλιάς Θεσσαλονίκης, και οι περισσότερες εκτός των τειχών χρονολογούνται σε νεότερες εποχές. Τα τείχη της πόλη προφύλαξαν τις εντός των τειχών εκκλησίες της πόλης, ενώ αυτές που βρισκόντουσαν στα εξωτερικά της πόλης καταστράφησαν ολοσχερώς από επιδρομείς τον 7ο αιώνα μ.Χ.

Για τον επισκέπτη που θα θελήσει να επισκεφθεί τον ιδιαίτερο αυτό αρχαιολογικό χώρο, η είσοδος του βρίσκεται στο στενό της δεξιάς πλευρά της Γ’Σεπτεμβρίου, και κατά σύμπτωση αυτός ο παλαιοχριστιανικός ναός βρίσκεται απέναντι από ένα νεότερο ναό της Θεσσαλονίκης, αυτού των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.

*Πηγή: Μακροπούλου Δέσποινα: Ο παλαιοχριστιανικός ναός έξω από τα ανατολικά τείχη της Θεσσαλονίκης